Η «Άκρα Ταπείνωσις» - Περιγραφή και Ανάλυση της Εικόνας

Η μετωπικότητα του σώματος προδιαθέτει τον θεατή σε συμμετοχή, επικοινωνία και προσωπική σχέση και τον καλεί σε άμεσο, εσωτερικό διάλογο με την αλήθεια του προσώπου του Χριστού για να τον μεταμορφώσει σε πιστό προσκυνητή και να προσοικειωθεί τελικά το λυτρωτικό του έργο.
.

«Άκρα Ταπείνωσις», φορητή εικόνα,
κρητικής σχολής, 16ος αι., Ι. Μονή Ιβήρων, Άγιον Όρος.

Περιγραφή της εικόνας της Άκρας Ταπείνωσης
Ένας εικονογραφικός τύπος στον οποίο ενσαρκώνονται τέλεια όλα τα παραπάνω είναι ο τύπος της εικόνας του Νυμφίου Χριστού-Άκρα Ταπείνωση. Η εικόνα αυτή παρουσιάζει σε προτομή τον Χριστό νεκρό, γυμνό, σε όρθια στάση, μέσα σε σαρκοφάγο-τάφο που κρύβει το σώμα του από τη μέση και κάτω. Σπάνια εικονίζεται ολόσωμος. Τα χέρια του, αδύναμα, σταυρώνονται μπροστά στην κοιλιά ή πέφτουν ελεύθερα προς τα κάτω, και πάνω τους φέρουν τις πληγές από τα καρφιά. Τα μάτια μένουν κλειστά. Το κεφάλι γέρνει ελαφρά προς τα δεξιά και τα μαλλιά, ξέπλεκα, πέφτουν πάνω στους ώμους. Διακρίνεται και η πληγή από τη λόγχη στη δεξιά πλευρά, από την οποία τρέχει ακόμη αίμα και νερό. Παρά την παραδοξότητα της όρθιας στάσης ο θάνατος του Χριστού είναι πασίδηλος.
Πίσω του όρθιος ο Σταυρός με την επιγραφή Ο ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΗΣ ΔΟΞΗΣ (ή ΟΒCΛΤΔΞ, σύμφωνα με τη βυζαντινή συντομογραφία). Σε κάποιες παραστάσεις προστίθενται δεξιά και αριστερά του Σταυρού τα όργανα του Πάθους, δηλαδή η λόγχη, το καλάμι με το σφουγγάρι του όξους και της χολής και τα καρφιά. Σε άλλες δε μεταγενέστερες, υπάρχει και ο ακάνθινος στέφανος στο κεφάλι του Χριστού (μάλλον κατά δυτική επίδραση). Αυτός ο τύπος, όπου ο Χριστός παραμένει μόνος, είναι ο απλούστερος και αρχαιότερος.
Μεταγενέστερα εμφανίστηκαν και οι σύνθετοι. Όπως ο τύπος όπου εικονίζονται δεξιά και αριστερά του Κυρίου η Θεοτόκος και ο Ιωάννης, κι ο άλλος χωρίς τον αγαπημένο μαθητή. Σ’ αυτόν τον τύπο η Θεοτόκος θλιμμένη, αλλά με συγκρατημένη οδύνη και βουβό πόνο, εναγκαλίζεται το νεκρό γιο της, συνθέτοντας έτσι ένα στιγμιότυπο που μας θυμίζει τον εικονογραφικό τύπο του Επιταφίου Θρήνου και του Ενταφιασμού.

Ανάλυση της εικόνας
Αν όμως οι εικόνες της Αποκαθήλωσης, του Επιταφίου Θρήνου και του Ενταφιασμού είναι αρκετά αφηγηματικές, ιστορώντας όσα ακολούθησαν το θάνατο του Χριστού πάνω στο Σταυρό, ο εικονογραφικός τύπος της Άκρας Ταπείνωσης, αν και εμπνευσμένος από τα γεγονότα αυτά και τον τρόπο που παρουσιάζονται στην Ακολουθία των Παθών, έχει έντονο συμβολικό και λειτουργικό-ευχαριστιακό χαρακτήρα.
Το όλο «στήσιμο» της σύνθεσης δεν έχει καθόλου ιστορική αφόρμηση ή αφηγηματική διάθεση. Ο καλλιτέχνης δεν περιγράφει ένα ιστορικό στιγμιότυπο, μια πράξη ή ένα συμβάν, αλλά σκηνοθετεί μέσα σε ένα φανταστικό σκηνικό το μυστήριο της θείας οικονομίας στο αποκορύφωμά της: ο θάνατος του Χριστού, εκούσιος και πραγματικός, το άκρον άωτον της συγκατάβασης του Σαρκωμένου Λόγου του Θεού είναι η οδός της ανάστασης και της ζωής. Η κένωση του Χριστού ως λύτρωση του ανθρώπου. Γι’ αυτό και η εικόνα αυτή είναι από τις «ζωγραφικότερες», τις πιο ποιητικές και πιο θεολογικές.
Ο καλλιτέχνης δημιουργεί πολύ προσεκτικά ένα εξαιρετικά λιτό, αφαιρετικό και συμβολικό σκηνικό: η σαρκοφάγος-τάφος κι ο ενεπίγραφος Σταυρός, σπανιότερα και τα όργανα του Πάθους. Τα πρόσωπα: ο νεκρός Χριστός μόνος ή με την συμπάσχουσα και θρηνούσα Θεοτόκο ή, σπανιότερα, και με τον αγαπημένο μαθητή Ιωάννη. Η λιτότητα προσδίδει στη σύνθεση θεολογική διαφάνεια και τονίζει την υπερβατική, μυσταγωγική και εσχατολογική της διάσταση. Η πυκνότητα των νοημάτων δεν εμποδίζει καθόλου τη στερεότητα και την ισορροπία της εικαστικής έκφρασης.
Οι αντιθέσεις αποκαλύπτουν το πλούσιο περιεχόμενο: Ο Βασιλεύς της Δόξης εμφανίζεται γυμνός. Ο Νυμφίος της Εκκλησίας, «ὁ ὡραῖος κάλλει παρά πάντας βροτούς», ζωγραφίζεται «ἀνείδεος» νεκρός. Η ένταση στο πρόσωπο της Παναγίας πλάι στην απάθεια του νεκρού Χριστού. Ο δυναμικός εναγκαλισμός της και η στατικότητα του νεκρού σώματος. Τα θερμά χρώματα και η παγερότητα της σαρκοφάγου. Το εσωτερικό φως που αναδίδει το νεκρό σώμα του Χριστού φωτίζει ολόκληρη τη σύνθεση.
Όλα τα στοιχεία της εικόνας μαρτυρούν το Πάθος που μόλις έχει προηγηθεί: η νεκρότητα και η γυμνότητα του σώματος, τα κλειστά μάτια, το γερμένο κεφάλι, ο θρήνος της Παναγίας, η σαρκοφάγος-τάφος, ο Σταυρός, τα όργανα του Πάθους, οι πληγές που ακόμα αιμορραγούν, τα χέρια που πέφτουν κάτω αδύναμα, τα ξέπλεκα μαλλιά. Όλη η σύνθεση είναι μια συμπερίληψη του θείου Πάθους. Ο Κων/νος Καλοκύρης σημειώνει: «Ο εικονογραφικός της τύπος είναι, γενικά, συμβολικός. Εκφράζει ένα όραμα, μια μυσταγωγική αλληγορία του Πάθους»
Υπάρχουν όμως και κάποια στοιχεία της εικόνας που ξεφεύγουν από το συμβολισμό του Πάθους, δηλώνουν τη νίκη κατά του θανάτου και μάς εισάγουν στην προαναγγελία της Ανάστασης. Αυτά είναι ο Σταυρός και η επιγραφή του Ο ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΗΣ ΔΟΞΗΣ, η φωτεινότητα του σώματος και ο χρυσός κάμπος.
Το χρυσό φόντο, όπου υπάρχει (στις φορητές εικόνες ή στις ψηφιδωτές παραστάσεις), είναι σύμβολο του φωτός και, καθώς δεν απαντάται ως χρώμα στη φύση, του πνευματικού και υπερφυσικού στοιχείου. Είναι δηλαδή σύμβολο νίκης και υπερβατικότητας.
Η φωτεινότητα του νεκρού σώματος του Χριστού ακυρώνει την αίσθηση της φθοράς και μάς δημιουργεί την εντύπωση του ύπνου. Ο Σταυρός και η επιγραφή του είναι το σημάδι της νίκης καταπάνω στο θάνατο, το προανάκρουσμα της Ανάστασης, από το οποίο λαμβάνει τελικά η εικόνα το οριστικό θριαμβευτικό της νόημα. Αυτός ο προϊδεασμός της Ανάστασης είναι που μάς δίνει το δικαίωμα να αποδίδουμε στην εικόνα της Άκρας Ταπείνωσης και το όνομα «Νυμφίος», σύμφωνα με τον Κων/νο Καλοκύρη, καθώς «το τροπάριο “Ιδού ο νυμφίος έρχεται” δεν αφορά τον Χριστό του Πάθους αλλά τον θριαμβευτή “διά της Αναστάσεως” Χριστό, τον μελλοντικό Κριτή της Οικουμένης».
Η μετωπικότητα του σώματος προδιαθέτει τον θεατή σε συμμετοχή, επικοινωνία και προσωπική σχέση και τον καλεί σε άμεσο, εσωτερικό διάλογο με την αλήθεια του προσώπου του Χριστού για να τον μεταμορφώσει σε πιστό προσκυνητή και να προσοικειωθεί τελικά το λυτρωτικό του έργο.
Η σύνθεση, τέλος, στο σύνολό της, παρόλο που είναι «τεχνητή», καθώς δεν έχει το ιστορικό παράλληλό της στις ευαγγελικές αφηγήσεις, δίνει δυναμικά το αίσθημα της στερεότητας και της γνησιότητας, πράγμα που οφείλει στην έντονη λατρευτική της παρουσία, στη στενή της σχέση με την υμνογραφία και στο θεολογικό της βάθος.
.
πολλά περισσότερα εδώ